‘Is het intellectuele debat in Frankrijk een ruïne?’ Onder die titel verscheen vorige week in Le Monde een groot interview met twee Franse wetenschappers. Na de afgrijselijke gebeurtenissen van het afgelopen jaar zou je misschien denken dat zij wel iets anders aan hun hoofd hebben, maar in feite is dat nu juist de kern van hun betoog:
het intellectuele debat gaat namelijk over de samenleving van vandaag en morgen. Dat past ook in een lange Franse traditie, die teruggaat tot 18e eeuwse denkers als Voltaire en Montesquieu en die grote invloed heeft gehad op de vorming van het Europa zoals wij dat nu kennen.
Het interview met Marcel Gauchet (historicus en filosoof) en Michèle Riot-Sarcey (historicus en feministe) werd gehouden aan de vooravond van de Rencontres de Pétrarque, een vijfdaags debatfestival dat deze week al weer voor de dertigste keer in Montpellier (‘het Parijs van het zuiden’) plaatsvond.
Op de vraag hoe het intellectuele landschap er anno 2016 bij ligt, zegt Gauchet o.m. het volgende:
“Wij worden wakker in een wereld waarin bijna alle intellectuele modellen waarop wij ons bestaan baseerden, in elkaar zijn gestort. Wij worden ons nu bewust van de nieuwe situatie die is ontstaan. Politiek gesproken, betekent het het verlies van het begrip revolutie en de grondslag daarvan – het idee dat de geschiedenis zoals die zich nu ontwikkelt de menselijke emancipatie in zich draagt. Terwijl dat idee nu juist de rol van de intellectuelen rechtvaardigt.”
“De politieke crisis is – op een heel triviaal niveau – daar het gevolg van. Dit alles past in een context van globalisering die wordt uitgevoerd onder de vlag van een neoliberale economie waarvan de schadelijke gevolgen alleen maar kritiek kunnen opleveren. Vandaar het grote aantal economen dat tegenwoordig opdraaft in de media.”
‘Alles moet opnieuw worden opgebouwd’
Gauchet constateert dat de huidige kritiek geen grondslag meer heeft in het gedachtengoed van grote denkers als Marx, Freud of Nietzsche. En dat vertaalt zich, naar zijn mening, in een crisis van de menswetenschappen. Volgens Gauchet ontbreekt echter een duidelijke stroming. “En in die zin is de huidige bewustwording een erkenning van de puinhopen die achter ons liggen. Alles moet opnieuw worden opgebouwd. Inclusief het politieke domein. (…) De vraag is hoe wij dat gaan doen buiten een paar honderd afgevaardigden om? Dat is het echte grote vraagstuk. Hoe pakken wij dat aan op de grote maatschappelijke ladder?”
Zo bedachtzaam als Gauchet formuleert, zo uitgesproken is zijn gesprekspartner, Michèle Riot-Sarcey. Deze dame van uiterst linkse signatuur die verschillende werken op haar naam heeft staan over de Franse revolutie en het feminisme, is van mening dat begrippen als ‘hervorming’, ‘vrijheid’ en ‘democratie’ – die tegenwoordig veelvuldig worden ge- en misbruikt – aan herijking toe zijn.
“Als er al sprake is van bewustwording, dan is dat het bewustzijn dat plutocraten en oligarchen het nu voor het zeggen hebben en ons hun wil opleggen. In tegenstelling tot wat de heer Gauchet stelt, ben ik van mening dat het begrip revolutie juist aan een herwaardering toe is, in de zin van een maatschappelijke transformatie. Dat zal niet van de ene op de andere dag gebeuren, maar meer in de geest van de democratische beweging zoals die in de 19e eeuw ontstond.”
De uitspraken van beide wetenschappers hebben natuurlijk een grotere reikwijdte dan alleen het Franse (taal)gebied. Door de aanslagen, de migrantenstroom, Brexit en de economische crisis krijgen die een veel grotere lading. Er broeit iets in Europa. Met de Amerikaanse presidentsverkiezingen voor de deur en de Tweede-Kamerverkiezingen in het vooruitzicht volgt hieronder een selectie uit Nederlandse media, waaruit blijkt dat ‘het debat’ niet tot één land beperkt blijft:
- Ulrich Speck (fellow aan de Transatlantic Academy) voorziet een culturele tweedeling: open versus gesloten maatschappij.
- Kim Putters (directeur Sociaal en Cultureel Planbureau) pleit voor een nieuw sociaal contract.
- Lawrence Summers (oud-minister van Financiën in de VS) vindt dat het tijd is voor verantwoord nationalisme.
op de site van France Culture zijn de debatten van Les Rencontres de Pétrarque alsnog te beluisteren.
