Behalve de schrijver van ‘1984’ en ‘Animal Farm’, was George Orwell jarenlang columnist voor diverse bladen. Een van die columns zou – met een subtiele aanpassing – zo vandaag geschreven kunnen zijn. In de column maakt Orwell melding van een tribunaal in Charkiv.
Omslag deel 3 van ‘The Collected Essays, Journalism and Letters – As I Please’
“Als ik in de kranten de commentaren lees over de ‘oorlogsschuld’, valt mij op hoe verrast mensen zijn dat oorlog geen misdaad is. Het schijnt dat Hitler niets strafbaars heeft gedaan. Hij heeft niemand verkracht, persoonlijk heeft hij niemand beroofd van zijn eigendommen, zelf geen gevangenen gemolesteerd, noch gewonden levend begraven, ook geen baby’s in de lucht gegooid om ze vervolgens met de bajonet op te vangen, net zo min als nonnen met benzine overgoten en met kerkkandelaars te slaan – nee, hij heeft niets gedaan wat vijandige nationalisten plegen te doen in oorlogstijd. Het enige wat hij heeft gedaan, is de wereld in een oorlog storten die mogelijk 20 miljoen levens zal kosten. En daar is niets illegaals aan. Hoe kan het ook anders, als er een autoriteit nodig is om iets wettig te verklaren en er geen autoriteit bij machte is om nationale grenzen te overschrijden?
Tijdens de recente rechtszaken in Charkiv werd getracht om Hitler, Himmler en de rest verantwoordelijk te maken voor de door hun ondergeschikten begane misdaden, maar het feit alleen al dat dit werd geprobeerd, maakt duidelijk dat Hitler’s schuld niet vanzelfsprekend is. Hitler’s misdaad, zo is althans de suggestie, was niet de opbouw van een leger voor een agressieve oorlog, maar de opdracht aan dat leger om gevangenen te martelen. Onderscheid maken tussen een gruweldaad en een oorlogsdaad is van belang, hoe bizar het ook mag klinken. Een gruweldaad is terrorisme zonder een waarachtig militair doel. Om een oorlog te begrijpen, is het nodig om dergelijke begrippen uit elkaar te houden. Desalniettemin, een wereld waarin het fout is om een individuele burger te vermoorden en waarin het ‘goed’ is om een paar ton wegende bom op een burgerdoel te gooien, doet mij afvragen of deze aarde niet een gekkenhuis is, waarmee op een andere planeet een spel wordt gespeeld.”
[Bron: The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, Volume 3, 1943-1945. Oorspronkelijke uitgever: Martin Secker & Warburg].*
Hoe zat het met dat tribunaal in Charkiv? Zoals bekend mag worden geacht, voerde het Duitse leger sinds voorjaar 1941 een aanval uit op de Sovjet-Unie, waarbij in september 1941 Charkiv werd veroverd. Het Rode Leger heroverde Charkiv op 2-1-1943, maar de Duitsers begonnen medio februari 1943 een tegenoffensief. Uiteindelijk nam het Rode leger op 22 augustus 1943 Charkiv in – in Moskou werden ter ere van deze overwinning saluutschoten afgevuurd. De stad was voor de vierde keer in twee jaar van bezetter gewisseld! Aan Russische zijde vielen bij die laatste slag ruim 45.000 doden; het Duitse SS-Pantserkorps verloor 4500 man.
Op 15-12-1943 vond er in Charkiv een oorlogstribunaal plaats, waarbij vier, door het Rode Leger gevangen genomen, SS’ers ter dood werden veroordeeld. Zij werden in het openbaar geëxecuteerd. Dit was het tribunaal waar Orwell in zijn column over schreef.
Internationaal tribunaal Oekraïne Terug naar het heden. Vervang Hitler’s naam in Orwell’s column door die van Poetin en we zijn terug in 2023. Door de Russische aanvallen op burgerdoelen in Oekraïne neemt de roep om een internationaal tribunaal toe. Recent nog pleitte Aleksandr Skorobogatov in NRC (30-12) voor een tribunaal. Hij is niet de enige. Eerder al publiceerde de Atlantic Council een oproep voor het instellen van een internationaal tribunaal. En op 30 november 2022 maakte Ursula von der Leyen bekend dat de Europese Commissie ‘bereid is om samen met de internationale gemeenschap te werken aan de oprichting van een internationaal ad hoc tribunaal of een gespecialiseerd “hybride” tribunaal.’
Hoe groot is de kans dat de Russische president voor een rechtbank terecht zal staan voor de door het Russische leger begane oorlogsmisdaden?
De beroemde Neurenberg-processen (1945-1946) waren een gevolg van het Verdrag van Londen. Daarbij spraken Frankrijk, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en de VS af dat berechting van de grote oorlogsmisdadigers uit de Tweede Wereldoorlog zou plaatsvinden door een apart in te stellen Internationale Militaire rechtbank. De regels daarvoor werden vastgelegd in het Handvest van Neurenberg.
Pas daarna, in 1948, kwamen zowel het Verdrag inzake de voorkoming en de bestraffing van genocide als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens tot stand.
Sinds die tijd worden er vier soorten internationale misdrijven onderscheiden:
oorlogsmisdaden
misdaden tegen de mensheid
genocide
misdrijven van agressie (een leiderschaps misdaad)
Het Internationaal Strafhof in Den Haag heeft, krachtens het Statuut van Rome, rechtsmacht om voornoemde misdrijven te behandelen. Echter, Rusland heeft het stichtingsverdrag van het strafhof nooit geratificeerd (bekrachtigd door parlement). In 2016 trok Poetin, per decreet, ook de ondertekening van het stichtingsverdrag van het Internationaal Strafhof in. Reden was het besluit van het Internationaal Strafhof om de strijd in Donbas (Oost-Oekraïne) aan te merken als een ‘internationaal conflict’.
Alle hoop is dan ook gericht op de instelling van een speciaal aan de oorlog in Oekraïne gewijd tribunaal. Of het in dat geval tot berechting van Poetin komt, is nog maar de vraag. In april 2022 schreef Thijs Bouwknegt (NIOD) in NRC die kans gering te achten. ‘Het internationale recht loopt wat dat betreft hopeloos achter op de realiteit.’
‘Er worden in Oekraïne zeker misdaden tegen de menselijkheid gepleegd, maar ik vind dat er nog onvoldoende bewijzen zijn om te kunnen spreken van genocide.’
Kiernan is oprichter en directeur van het Cambodjaanse Genocide Programma.
Wapenwedloop Inmiddels is er ruim een half jaar verstreken. De bombardementen door Rusland op burgerdoelen in Oekraïne maken duidelijk dat Rusland het internationale recht aan zijn laars lapt.
Gevolg daarvan is dat de oorlog dreigt te escaleren. Westerse landen leveren steeds zwaardere wapens aan Oekraïne. Zonder uitzicht op vredesonderhandelingen dreigt het land, voor de zoveelste keer in de geschiedenis, het strijdtoneel te worden van een oorlog tussen grootmachten. Veeg teken aan de wand zijn de berichten over het gebruik van geavanceerde technologie in de oorlog.
En een van de aspecten die te weinig aandacht krijgen, is de groeiende kloof tussen westerse landen en de rest van de wereld met betrekking tot begrip en steun voor de oorlog. Niet alleen grote economische machten als China en India nemen een ‘neutrale positie’ in, maar ook in een groot deel van Afrika is er weinig mededogen met de ‘strijd’ van het Westen tegen Rusland. Daar is de toenemende invloed van Rusland in een aantal Afrikaanse landen niet vreemd aan.
Het perspectief van een uitzichtloze loopgravenoorlog en de kleine kans op een internationaal tribunaal biedt weinig reden voor optimisme over een spoedige afloop van de oorlog in Oekraïne.
Kaart van Oekraïne met een overzicht van de situatie op 8-1-2023. Copyright @war_mapper
Opmerkelijk zijn recente berichten op social media waarin Russen (!) de val van Poetin aankondigen. ‘Eerder dan jullie denken’, staat er soms bij. Los van de vraag over de authenticiteit van die berichten acht ik de val van Poetin op korte termijn aannemelijker dan de instelling van een internationaal tribunaal.
In 1947 schreef Orwell ter gelegenheid van de Oekraïense uitgave van ‘Animal Farm’ een speciaal voorwoord voor die editie. Orwell eindigde het voorwoord met de volgende regels:
“Een aantal lezers zouden de indruk kunnen krijgen dat het boek eindigt met een volledige verzoening tussen de varkens en de mensen. Dat was niet mijn bedoeling; integendeel, ik wilde het laten eindigen met duidelijke onenigheid, omdat ik het schreef onmiddellijk na de Conferentie van Teheran, waarvan iedereen dacht dat daarbij redelijk goede afspraken waren gemaakt over de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en het Westen. Persoonlijk geloofde ik niet dat die goede betrekkingen lang zouden blijven bestaan; en, zoals de geschiedenis duidelijk heeft gemaakt, zat ik er niet ver naast…”
* The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell zijn helaas nooit in het Nederlands vertaald. De oorspronkelijke uitgave bestond uit vier delen en is alleen nog bibliofiel te verkrijgen. Per deel wordt er soms een paar honderd Britse ponden voor gevraagd! De Penguin-uitgave (1970) wordt hier en daar nog in de ramsj te koop aangeboden. In 2019 publiceerde de Amerikaanse uitgever Godine een herdruk van de vier boeken.
De beelden van de oorlog in Oekraïne roepen herinneringen op aan de inval door Sovjet-troepen in Tsjechoslowakije, augustus 1968. Iedereen zag toen hoe tanks de straten van Praag binnenrolden. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen met nu? Een ding lijkt in ieder geval zeker…
Wat was er aan de hand in 1968? Nou, een heleboel. Maar laten wij ons hier even beperken tot Tsjechoslowakije – verderop zal ik heel kort ingaan op wat er in dat jaar allemaal nog meer gebeurde.
Geschiedenis in een minuut
We gaan even in sneltreinvaart door de geschiedenis heen: Tsjechoslowakije (het huidige Tsjechië en Slowakije) ontstond na de Eerste Wereldoorlog. Na een communistische staatsgreep in 1948 werd het land ingelijfd bij het zogenaamde Oostblok (benaming voor alle landen in Oost-Europa, die communistisch waren).
Halverwege de jaren zestig ontstond er onvrede onder de bevolking. Voedselschaarste was een van de voornaamste oorzaken, maar er heerste ook onbehagen over de autoritaire manier van besturen door de toenmalige president. Die onvrede werd vooral vertolkt door schrijvers, theatermakers en academici. Zij pleitten voor een hervorming van ‘het systeem’. Eén van hen was Václav Havel , die later (van 1989-2003) president van het land zou worden. De communistische partij was, op zijn zachtst gezegd, niet ‘blij’ met de kritiek.
Maar de geest was uit de fles en in januari 1968 werd Alexander Dubček tot nieuwe partijleider verkozen. Dubček voerde hervormingen in (‘de Praagse lente’). Tot grote onvrede van de communistische leiders in Moskou, wat uiteindelijk in augustus van dat jaar leidde tot de inval in Tsjechoslowakije door een half miljoen troepen van het Warschau Pact (de toenmalige militaire tegenhanger van de NATO). In de nacht van 20 op 21 augustus 1968 rolden Russische tanks door de straten van de hoofdstad Praag. Ook Polen, Hongarije en Bulgarije leverden troepen voor die invasiemacht.
Verslag van Russische invasie in Praag
Moskou dacht het land in vier dagen onder de knoet te krijgen, maar het duurde zeker acht maanden voordat Moskou het land ook daadwerkelijk ‘onder controle’ had. Militair gesproken dan. Geweldloos verzet bleef er namelijk altijd bestaan – de mensenrechtenbeweging Charta 77 was daar een goed voorbeeld van.
Overeenkomsten en verschillen met nu
2022 valt niet te vergelijken met 1968. Er is in de tussenliggende jaren veel veranderd. Niet in het minst qua informatievoorziening: er bestond toen nog geen internet, laat staan sociale media.
Bovendien was 1968 nou niet bepaald een ‘gewoon’ jaar. Ga maar na: in april werd de voorvechter van de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging, Martin Luther King, vermoord; in mei waren er de protesten van studenten en arbeiders in Parijs en in juni kwam Robert Kennedy om het leven bij een aanslag op zijn leven. Wereldschokkende gebeurtenissen met langdurige gevolgen. En de inval van Sovjet-troepen in Tsjechoslowakije in augustus ’68 dus.
Er zijn een aantal verontrustende overeenkomsten tussen de gebeurtenissen nu in Oekraïne en toen. Hoewel de Sovjet-Unie sinds 1991 niet meer bestaat, is er wel degelijk sprake van deelname aan de oorlog in Oekraïne door andere landen die onder de invloedssfeer van Moskou vallen. Diverse Russische legereenheden opereren vanaf het grondgebied van Wit-Rusland (Belarus). Hoewel president Loekasjenko van dat land officieel ontkend deel te nemen aan de oorlog, is bekend dat Wit-Russische troepen de grens met Oekraïne zijn overgestoken en dat het land zijn grondgebied beschikbaar stelt voor de opstelling van Russische kernwapens. Daarnaast is bekend dat Tsjetsjeense soldaten deelnemen aan de strijd. Tsjetsjenië is een zogenaamde ‘autonome deelrepubliek van de Russische federatie’ in het noorden van de Kaukasus. Bizar aan de situatie is dat Tsjetsjeense separatisten meestrijden aan Oekraïense zijde.
Het grote verschil met ruim 50 jaar geleden is natuurlijk de reden voor de invasie: in 1968 moest het ware communisme hersteld worden. Nu spreekt Poetin van het doen nakomen van het Minsk-II akkoord, ‘de-nazificatie’ en het inlijven van Oekraïne bij het Russische rijk.
Ook de sanctiemaatregelen tegen Rusland van nu zijn niet te vergelijken met de handelsrelatie met het Sovjet-Rusland van toen. Er mocht, onder bepaalde voorwaarden, handel met het Oostblok worden gedreven. Een recente speelfilm, The Courier (2020), geeft een waarheidsgetrouw beeld van de gevolgen voor betrokkenen, als het mis ging. De film is gebaseerd op ware gebeurtenissen.
Een van de belangrijkste andere verschillen met 1968 is dat Tsjechoslowakije geen gewapend verzet bood tegen de inval. Het bleef bij vreedzaam protest, wat niet betekende dat er geen slachtoffers vielen. Bekendste slachtoffer was de 20-jarige student Jan Palach. Palach stak zichzelf in 1969 op klaarlichte dag in brand, midden op een van de drukste pleinen in Praag. Zijn dood wordt nog elk jaar in Tsjechië herdacht.
Alexander Dubček bleef in leven, nadat hij in eerste instantie door de Sovjets gevangen was genomen en naar Rusland werd gebracht. Hij keerde na een week weer terug in Tsjechoslowakije. In 1970 werd hij uit de communistische partij gezet en kreeg een baantje als boswachter in Slowakije.
Niet lang na de val van de Berlijnse Muur, begin november 1989, vond er ook in Tsjechoslowakije een machtswisseling plaats. Op 24 november 1989 verschenen Dubček en Havel, broederlijk naast elkaar, voor een enorme mensenmenigte op hetzelfde plein waar Palach 20 jaar eerder zichzelf in brand stak.
Scenario’s
Ik zie het Poetin en Zelensky nog niet zo gauw doen: broederlijk naast elkaar staan op een balkon in Kyiv, nadat er een vredesakkoord is gesloten. Want ja, wat gaat er in de komende dagen, weken en maanden gebeuren?
Er circuleren diverse scenario’s. Het meest gunstige scenario gaat uit van terugtrekking van de Russische troepen en een situatie waarbij Oekraïne aansluiting krijgt bij ‘het Westen’. Onder de gegeven omstandigheden lijkt dat een nogal optimistische aanname. Realistischer is uit te gaan van een bestandslijn, die grofweg ten oosten van Kyiv en de rivier Dniopr loopt. Op 3 maart waren er aanwijzingen dat Moskou daarop aanstuurt. Het bestand zou moeten worden gecontroleerd door de VN.
Langdurige voortzetting van de oorlog zal niet alleen rampzalige gevolgen voor (de mensen in) Oekraïne hebben, maar er ook tot toe kunnen leiden dat in het Westen crisissituaties ontstaan. Wanneer Westerse regeringen relatief meer gaan uitgeven aan defensie, zal er minder geld overblijven voor andere zaken.
Hoe dan ook moet er rekening worden gehouden met een ‘nieuwe’ Koude Oorlog. Zolang de politieke situatie in Rusland niet verandert, is dat een weinig aanlokkelijk vooruitzicht.
P.S. De links in deze blogpost zijn voor een deel naar de Engelstalige wikipedia, omdat in de Nederlandse versie slechts summiere informatie is te vinden over de Praagse lente, Dubček , Havel en Charta 77.
Buitenwijk van Donetsk, Oekraïne (Foto: John MacDougall/AFP)
Op de dag waarop deze foto in de dagbladen stond, schreef Laura Starink in NRC/Handelsblad (9-10) onder de titel ‘Oekraïne: failliet, verdeeld, vergeten’:
“Het Westen is zijn belangstelling voor de Europese aspiraties van Oekraïne snel aan het verliezen, de aandacht gaat nu uit naar het Midden-Oosten.”
In de ogen van de man en de vrouw op de foto is vooral ongeloof te lezen. Ergens in een buitenwijk van Donetsk zijn zij geraakt door rondvliegende granaatscherven van een clusterraket. De dag ervoor werden er daar in de buurt vijf mensen gedood en raakten er 24 gewond door raketten. Het wapensysteem dat die raketten afschiet, wordt door wapendeskundigen als ‘onovertroffen’ betiteld.
De man en vrouw zitten zo te zien ergens buiten – de man zit in een autostoel. Iemand heeft een overhemd op zijn hoofd gelegd om het bloed te stelpen. Waarom de vrouw een deel van haar trui en hemd gedeeltelijk heeft opgetrokken, is onduidelijk. Mogelijk werden de man en vrouw op dat moment improvisorisch behandeld. Donetsk ligt ongeveer net zover van Amsterdam als Griekenland.
Op een interactieve kaart van het kleine Oekraïense persbureau Texty is te zien waar er nog steeds gevochten wordt.
![Omslag deel 3 Collected Essays, Journalism and Letters van George Orweel [Godine]](https://takvansport.nl/wp-content/uploads/2023/01/Cover_Orwell_CollectedEssays_Vol3_Godine.jpg)
