Orwell, Charkiv en tribunalen

Behalve de schrijver van ‘1984’ en ‘Animal Farm’, was George Orwell jarenlang columnist voor diverse bladen. Een van die columns zou – met een subtiele aanpassing – zo vandaag geschreven kunnen zijn. In de column maakt Orwell melding van een tribunaal in Charkiv.

“Als ik in de kranten de commentaren lees over de ‘oorlogsschuld’, valt mij op hoe verrast mensen zijn dat oorlog geen misdaad is.
Het schijnt dat Hitler niets strafbaars heeft gedaan. Hij heeft niemand verkracht, persoonlijk heeft hij niemand beroofd van zijn eigendommen, zelf geen gevangenen gemolesteerd, noch gewonden levend begraven, ook geen baby’s in de lucht gegooid om ze vervolgens met de bajonet op te vangen, net zo min als nonnen met benzine overgoten en met kerkkandelaars te slaan – nee, hij heeft niets gedaan wat vijandige nationalisten plegen te doen in oorlogstijd.
Het enige wat hij heeft gedaan, is de wereld in een oorlog storten die mogelijk 20 miljoen levens zal kosten. En daar is niets illegaals aan. Hoe kan het ook anders, als er een autoriteit nodig is om iets wettig te verklaren en er geen autoriteit bij machte is om nationale grenzen te overschrijden?

Tijdens de recente rechtszaken in Charkiv werd getracht om Hitler, Himmler en de rest verantwoordelijk te maken voor de door hun ondergeschikten begane misdaden, maar het feit alleen al dat dit werd geprobeerd, maakt duidelijk dat Hitler’s schuld niet vanzelfsprekend is. Hitler’s misdaad, zo is althans de suggestie, was niet de opbouw van een leger voor een agressieve oorlog, maar de opdracht aan dat leger om gevangenen te martelen.
Onderscheid maken tussen een gruweldaad en een oorlogsdaad is van belang, hoe bizar het ook mag klinken. Een gruweldaad is terrorisme zonder een waarachtig militair doel.
Om een oorlog te begrijpen, is het nodig om dergelijke begrippen uit elkaar te houden.
Desalniettemin, een wereld waarin het fout is om een individuele burger te vermoorden en waarin het ‘goed’ is om een paar ton wegende bom op een burgerdoel te gooien, doet mij afvragen of deze aarde niet een gekkenhuis is, waarmee op een andere planeet een spel wordt gespeeld.”

[Bron: The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, Volume 3, 1943-1945. Oorspronkelijke uitgever: Martin Secker & Warburg].*

Hoe zat het met dat tribunaal in Charkiv?
Zoals bekend mag worden geacht, voerde het Duitse leger sinds voorjaar 1941 een aanval uit op de Sovjet-Unie, waarbij in september 1941 Charkiv werd veroverd.
Het Rode Leger heroverde Charkiv op 2-1-1943, maar de Duitsers begonnen medio februari 1943 een tegenoffensief.
Uiteindelijk nam het Rode leger op 22 augustus 1943 Charkiv in – in Moskou werden ter ere van deze overwinning saluutschoten afgevuurd. De stad was voor de vierde keer in twee jaar van bezetter gewisseld!
Aan Russische zijde vielen bij die laatste slag ruim 45.000 doden; het Duitse SS-Pantserkorps verloor 4500 man.

Op 15-12-1943 vond er in Charkiv een oorlogstribunaal plaats, waarbij vier, door het Rode Leger gevangen genomen, SS’ers ter dood werden veroordeeld. Zij werden in het openbaar geëxecuteerd.
Dit was het tribunaal waar Orwell in zijn column over schreef.

Internationaal tribunaal Oekraïne
Terug naar het heden. Vervang Hitler’s naam in Orwell’s column door die van Poetin en we zijn terug in 2023.
Door de Russische aanvallen op burgerdoelen in Oekraïne neemt de roep om een internationaal tribunaal toe.
Recent nog pleitte Aleksandr Skorobogatov in NRC (30-12) voor een tribunaal. Hij is niet de enige.
Eerder al publiceerde de Atlantic Council een oproep voor het instellen van een internationaal tribunaal. En op 30 november 2022 maakte Ursula von der Leyen bekend dat de Europese Commissie ‘bereid is om samen met de internationale gemeenschap te werken aan de oprichting van een internationaal ad hoc tribunaal of een gespecialiseerd “hybride” tribunaal.’

Hoe groot is de kans dat de Russische president voor een rechtbank terecht zal staan voor de door het Russische leger begane oorlogsmisdaden?

De beroemde Neurenberg-processen (1945-1946) waren een gevolg van het Verdrag van Londen. Daarbij spraken Frankrijk, de Sovjet-Unie, het Verenigd Koninkrijk en de VS af dat berechting van de grote oorlogsmisdadigers uit de Tweede Wereldoorlog zou plaatsvinden door een apart in te stellen Internationale Militaire rechtbank. De regels daarvoor werden vastgelegd in het Handvest van Neurenberg.

Pas daarna, in 1948, kwamen zowel het Verdrag inzake de voorkoming en de bestraffing van genocide als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens tot stand.

Sinds die tijd worden er vier soorten internationale misdrijven onderscheiden:

• oorlogsmisdaden
• misdaden tegen de mensheid
• genocide
• misdrijven van agressie (een leiderschaps misdaad)

Het Internationaal Strafhof in Den Haag heeft, krachtens het Statuut van Rome, rechtsmacht om voornoemde misdrijven te behandelen. Echter, Rusland heeft het stichtingsverdrag van het strafhof nooit geratificeerd (bekrachtigd door parlement).
In 2016 trok Poetin, per decreet, ook de ondertekening van het stichtingsverdrag van het Internationaal Strafhof in. Reden was het besluit van het Internationaal Strafhof om de strijd in Donbas (Oost-Oekraïne) aan te merken als een ‘internationaal conflict’.

Alle hoop is dan ook gericht op de instelling van een speciaal aan de oorlog in Oekraïne gewijd tribunaal.
Of het in dat geval tot berechting van Poetin komt, is nog maar de vraag. In april 2022 schreef Thijs Bouwknegt (NIOD) in NRC die kans gering te achten. ‘Het internationale recht loopt wat dat betreft hopeloos achter op de realiteit.’

En in diezelfde krant zei Ben Kiernan (Yale University) in juni 2022:

‘Er worden in Oekraïne zeker misdaden tegen de menselijkheid gepleegd, maar ik vind dat er nog onvoldoende bewijzen zijn om te kunnen spreken van genocide.’

Kiernan is oprichter en directeur van het Cambodjaanse Genocide Programma.

Wapenwedloop
Inmiddels is er ruim een half jaar verstreken. De bombardementen door Rusland op burgerdoelen in Oekraïne maken duidelijk dat Rusland het internationale recht aan zijn laars lapt.

Gevolg daarvan is dat de oorlog dreigt te escaleren. Westerse landen leveren steeds zwaardere wapens aan Oekraïne. Zonder uitzicht op vredesonderhandelingen dreigt het land, voor de zoveelste keer in de geschiedenis, het strijdtoneel te worden van een oorlog tussen grootmachten.
Veeg teken aan de wand zijn de berichten over het gebruik van geavanceerde technologie in de oorlog.

En een van de aspecten die te weinig aandacht krijgen, is de groeiende kloof tussen westerse landen en de rest van de wereld met betrekking tot begrip en steun voor de oorlog.
Niet alleen grote economische machten als China en India nemen een ‘neutrale positie’ in, maar ook in een groot deel van Afrika is er weinig mededogen met de ‘strijd’ van het Westen tegen Rusland. Daar is de toenemende invloed van Rusland in een aantal Afrikaanse landen niet vreemd aan.

Het perspectief van een uitzichtloze loopgravenoorlog en de kleine kans op een internationaal tribunaal biedt weinig reden voor optimisme over een spoedige afloop van de oorlog in Oekraïne.

Opmerkelijk zijn recente berichten op social media waarin Russen (!) de val van Poetin aankondigen. ‘Eerder dan jullie denken’, staat er soms bij.
Los van de vraag over de authenticiteit van die berichten acht ik de val van Poetin op korte termijn aannemelijker dan de instelling van een internationaal tribunaal.

In 1947 schreef Orwell ter gelegenheid van de Oekraïense uitgave van ‘Animal Farm’ een speciaal voorwoord voor die editie.
Orwell eindigde het voorwoord met de volgende regels:

“Een aantal lezers zouden de indruk kunnen krijgen dat het boek eindigt met een volledige verzoening tussen de varkens en de mensen. Dat was niet mijn bedoeling; integendeel, ik wilde het laten eindigen met duidelijke onenigheid, omdat ik het schreef onmiddellijk na de Conferentie van Teheran, waarvan iedereen dacht dat daarbij redelijk goede afspraken waren gemaakt over de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en het Westen. Persoonlijk geloofde ik niet dat die goede betrekkingen lang zouden blijven bestaan; en, zoals de geschiedenis duidelijk heeft gemaakt, zat ik er niet ver naast…”

 * The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell zijn helaas nooit in het Nederlands vertaald. De oorspronkelijke uitgave bestond uit vier delen en is alleen nog bibliofiel te verkrijgen. Per deel wordt er soms een paar honderd Britse ponden voor gevraagd!
De Penguin-uitgave (1970) wordt hier en daar nog in de ramsj te koop aangeboden.
In 2019 publiceerde de Amerikaanse uitgever Godine een herdruk van de vier boeken.