Het afgelopen jaar waren er in Madrid diverse lezingen en tentoonstellingen gewijd aan Antonio Palacios. Aanleiding vormde de 150ste geboortedag van de architect uit het arme Galicië, die zo nadrukkelijk zijn stempel drukte op de Spaanse hoofdstad.
Loop op een zonnige dag in Madrid vanaf de Plaza de Cibeles heuvelop richting het oude centrum en je blik wordt meteen getroffen door de imposante gebouwen die de kruising van de Calle de Alcalá met de Gran Via markeren.
Links prijkt de toren van het door Palacios ontworpen cultureel centrum Círculo de Bellas Artes en precies op de hoek van beide straten blinkt de met bladgoud beklede koepel van het Edificio Metrópolis. Beide gebouwen dateren uit het begin van de 20e eeuw. De periode waarin de binnenstad – net als in veel andere grote Europese steden – vorm begon te krijgen.
Ondertussen ben je dan al langs een ander door hem ontworpen gebouw gelopen, het Cervantes Instituut.
De man van Galicië
Antonio Palacios Ramilo, zoals zijn volledige naam luidde, werd geboren in O Porriño, een kleine plaats in Galicië (het noordwesten van Spanje). Hij kwam uit een gezin van zeven kinderen, waarvan de vader constructie-medewerker was bij de spoorwegen.
Antonio groeide op tussen landkaarten, bouwtekeningen, gereedschap, hout en bakstenen. Een omgeving die ook debet was aan de beroepskeuze van zijn oudere broers Joaquín (topograaf) en Jesús (ingenieur).
Antonio zelf verhuisde in 1892, op 18-jarige leeftijd, naar Madrid om aan de Architectuurschool te gaan studeren. Daar ontmoette hij professor Ricardo Velázquez Bosco, die toen net was begonnen aan het ontwerp voor het Ministerie van Landbouw (oorspronkelijk Palacio de Fomento). Kenmerkend voor dat ontwerp was het gebruik van keramiek als bouwmateriaal. Een stijlkenmerk dat later ook terug te vinden zou zijn in Palacios’ eigen ontwerpen.
Missie en visie
Je zou denken dat Palacios, eenmaal studerend in Madrid, zich zou overgeven aan de geneugten van de grote stad (hij leerde er zijn latere vrouw kennen). Niets was minder waar.
Tijdens en na zijn studie verloor hij zijn geboortestreek nooit uit het oog.
Integendeel zelfs: hij bracht (een groot deel van) zijn zomervakanties in Galicië door en reisde dan langs diverse plaatsen, gelegen aan de grillige noordwestelijke kustlijn van Spanje. Tijdens die reizen maakte hij ontelbare schetsen: niet alleen van gebouwen en het landschap, maar ook van de Galiciërs zelf.
Grote interesse toonde hij in de aanwezigheid van graniet in die regio. Een steensoort die tot dan toe hoofdzakelijk werd gebruikt voor het maken van omheiningen.
Palacios zag meer toepassingsmogelijkheden. Hij zag vooral potentie in de ‘roze’ soort graniet, die in de omgeving van zijn geboorteplaats O Porriño te vinden is.
In de loop van zijn leven zou hij vele gebouwen in die streek ontwerpen waarbij graniet werd gebruikt: van een theater in Vigo, de grootste plaats in Galicië, tot het stadhuis van zijn geboorteplaats, O Porriño.
Voor meerdere van die ontwerpen weigerde hij geld aan te nemen. Hij wist hoe slecht de regio ervoor stond.
Het ging Palacios erom de economisch achtergestelde regio meer zelfbewustzijn te geven en bouwwerken te maken, waar de inwoners trots op konden zijn.
Niet voor niets schreef hij in die tijd een artikel waarin hij de loftrompet stak over de bergachtige route van en naar de vuurtoren van Budiño, even ten noorden van Santiago de Compostella, hoofdstad van Galicië en bekend bedevaartsoord.
Ook organiseerde hij in Madrid de eerste tentoonstelling van kunstenaars uit Galicië.
Zijn onbaatzuchtigheid leverde hem het ereburgerschap van zijn geboorteplaats op.
En hij slaagde in zijn missie om het graniet uit zijn geboortestreek tot een veelgebruikte steensoort in de bouw te maken.
Invloeden Chicago School en Weense Secessie
Palacios werd ‘academisch monumentalisme’ verweten (hij was korte tijd hoogleraar), maar daarmee werd zijn werk veel te kort gedaan.
Nieuwe ontwikkelingen, zowel in binnen- als buitenland, volgde hij op de voet. Zo raakte hij bijvoorbeeld sterk beïnvloed door de architectuur van de Chicago School. Die stroming kenmerkte zich door het gebruik van stalen constructies en grote ramen – het ‘Chicago raam’ werd een begrip: een uit drie delen bestaand raam, waarvan de buitenste raampanelen open konden. Effect: veel meer natuurlijk licht binnenskamers.
En Palacios was een groot bewonderaar van de Weense Secessie, de kunststroming tijdens het fin de siècle, die symbolisme, expressionisme en jugendstil combineerde. Zelf schilderde Palacios – een notoire workaholic – in zijn schaarse vrije tijd ook.
De ontwerpen van de Weense architect Otto Wagner hadden een grote invloed op hem.
Palacios geloofde niet in een breuk met traditie, zoals de Modernisten. Hij was de overtuiging toegedaan dat elementen uit het Spaanse verleden, zoals de Mudejar hun plaats behoorden te krijgen in zijn ontwerpen.
Die invloeden waren duidelijk zichtbaar in zijn eerste grote ontwerpen voor Madrid.
Exemplarisch voorbeeld daarvan was het ontwerp in 1904 voor het Palacio de Correos y Comunicaciones (hoofdkantoor Spaanse posterijen en telefonie), dat nu Palacio Cibeles heet.
Dat ontwerp maakte hij samen met de Bask Joaquin Otemendi, waarmee hij na zijn studie aan de architectuurschool een eigen bureau begon.
Niet lang daarna kregen Palacios en Otamendi de opdracht voor het ontwerp van een ziekenhuis in het noorden van Madrid (de wijk Maudes), waar hoofdzakelijk dagloners woonden.
Hun ontwerp van het Hospital de Jornaleros kenmerkte zich door de ruime indeling van de kamers, die uitzicht boden op binnentuinen. Opmerkelijk waren ook de brede, betegelde gangen – Palacios gebruikte graag keramiek in zijn gebouwen, ontleend aan de Mudejar-stijl uit de Spaanse middeleeuwen.
Eind juni 1916 werd het geopend.
Nadat het gebouw zeker tien jaar had leeggestaan, besloot het gemeentebestuur in 1981 het gebouw opnieuw in gebruik te nemen. De oorspronkelijke bouwelementen bleven intact en de keuze van het nieuwe meubilair werd daarop afgestemd.
Twee jaar na de ingebruikname van het Hospital de Jornaleros werd het volgende markante gebouw opgeleverd: de Banco Español del Rio de la Plata aan de Calle del Alcalá. Het markante gebouw is tegenwoordig hoofdkantoor van het Cervantes Instituut.
Hemingway en Gellhorn
De economische vooruitgang in de jaren zestig viel ook in Spanje samen met een roep om vernieuwing op maatschappelijk gebied (net als in Parijs en andere Europese steden). Dat leidde tot een enorme bouwwoede én sloop van historische gebouwen en wijken – de eenvormigheid van de appartementencomplexen aan de Spaanse oostkust (Costa Blanca) getuigt daar nog steeds van.
Die vernieuwingsdrang had tot gevolg dat het werk van Palacios in ongenade viel. ‘Traditionalistisch’ was nog een van de aardigste benamingen die zijn bouwstijl ten deel viel. Zijn grootste critici noemden het ‘kitscherig’.
En zo viel het door Palacios ontworpen Hotel Florida in 1964 ten prooi aan de sloop. Het markante gebouw (marmeren gevel) telde 200 kamers, elk met een eigen badkamer, wat voor die tijd uniek was.
Het hotel stond er nog maar 40 jaar en kende een legendarische geschiedenis.
Tijdens de Spaanse burgeroorlog was het o.m. de uitvalsbasis voor buitenlandse journalisten en fotografen, waaronder Robert Capa, Ernest Hemingway, Martha Gellhorn en John Dos Passos. De laatste schreef er ‘Room with a bathroom in the Hotel Florida’.
De gepassioneerde relatie tussen Hemingway en Gellhorn vond zijn oorsprong in het hotel.
Dus toen filmregisseur Philip Kaufman in 2012 de opnamen begon voor de HBO-serie ‘Hemingway & Gellhorn’, moest hij de toegangshal en receptie van het hotel laten nabouwen. Hij koos daarvoor een oud treinstation in de Californische plaats Oakland. Clive Owen en Nicole Kidman speelden de hoofdrollen in de serie.
Ontwerp metro Madrid
Rond 1900 begon Madrid snel uit te groeien tot de miljoenenstad die het nu is en het stadsbestuur voorzag verkeersproblemen door het stijgende inwonertal.
Na steden als Londen (als eerste in 1863), Boedapest en Parijs moest Madrid ook een metro krijgen.
In 1917 werd Palacios aangesteld als architect van de Compañia Metropolitano. Ontwerp en aanleg van de Madrileense metro zou in zekere zin zijn levenswerk worden: hij werkte er 25 jaar aan mee.
Hij was verantwoordelijk voor zowel het ontwerp als de decoratie van de stations, inclusief lobby’s, gangen en perrons. Vooral de metro ingangen van Sol en Gran Vía waren opmerkelijk vanwege hun impact op de stedelijke omgeving.
Ook het iconische ruitvormige logo was van zijn hand.
Kenmerkend voor zijn werkwijze was dat hij aan het begin van de bouw ambachtslieden, steenhouwers en arbeiders om zich heen verzamelde en vervolgens op een muur met potlood, krijt of houtskool schetsen tekende van hoe hij vond dat het eruit moest gaan zien. Iedereen moest kunnen zien én begrijpen wat hij voor ogen had.
Tijdens die 25 jaar leidde hij de bouw van de lijnen 1, 2, 3 en 4 van de hoofdstad. In zijn visie moest de metro meer zijn dan uitsluitend een vervoermiddel om van de ene naar de andere wijk te komen. Vandaar ook het gebruik van de kenmerkende afgeschuinde witte tegel, waardoor de gangen in de metrogebouwen meer licht gaven. Een bewuste keuze om gevoelens van claustrofobie, verstikking of angst tegen te gaan.
In zijn laatste levensjaren leefde Palacios een teruggetrokken bestaan (zeker na de dood van zijn vrouw), in El Plantío, een buitenwijk van Madrid.
Overeenkomstig zijn wens werd hij begraven in zijn geboorteplaats O Porriño. Op zijn graf prijkt – hoe kan het ook anders – een klein granieten blok met inscriptie.
