Met meer dan 200 documentaires bood IDFA bezoekers ook dit jaar weer een uniek venster op de wereld. De belangrijkste prijzen van deze editie van het festival gingen naar filmers uit India, Afghanistan en Verenigde Arabische Emiraten. De bijdragen uit de Verenigde Staten toonden een intrigerend beeld van een steeds sterker verdeelde samenleving.
Foto: Flip Schultz
Zo was het festival dit jaar onder meer het podium voor de première van American Dharma. Er werd veel verwacht van deze documentaire. In de eerste plaats omdat hij ging over Steve Bannon, de man die in 2016 de leiding had over de verkiezingscampagne van Donald Trump en nu in Europa een coalitie van extreemrechts probeert te smeden. En in de tweede plaats omdat Errol Morris een gelauwerde documentairemaker is. Morris ontving in 1988 een Oscar voor zijn documentaire over een ter dood veroordeelde man in de staat Texas en was uitvoerend producent van een spraakmakend tweeluik over de massamoord op communisten in Indonesië tijdens de jaren zestig, waarbij naar schatting meer dan een miljoen mensen werden omgebracht.
Wie echter een genadeloze ontmaskering van de medeoprichter van Breitbart News verwacht, komt bedrogen uit. Morris koos voor een setting, gemodelleerd naar een speelfilm uit 1949, met Gregory Peck in de rol van een hardvochtige commandant tijdens WO II. In een barak waar de piloten van bombardementsvluchten op nazi-Duitsland hun briefings kregen, zitten Bannon en Morris tegenover elkaar. En praten.
We krijgen ook fragmenten uit die film te zien, evenals uit andere oude Hollywood-films. Steevast is in die films de hoofdrol weggelegd voor standvastige mannen in tijden van grote crises. Bannon blijkt een bewonderaar van John Wayne te zijn en we zien beelden van een western, waarin Wayne genadeloos afrekent met opponenten.
Aan de hand van dat soort filmfragmenten mag Bannon vrijwel onweersproken zijn opvattingen ventileren over zijn ideaalbeeld van de bewoners van het land. In dat ideeaalbeeld spelen niet-blanken een ondergeschikte rol. Slechts een enkele keer dient Morris hem van repliek.
Ruim anderhalf uur gaat dat zo door… Dat is een lange zit. Morris tracht het gemis aan spanning goed te maken door veelvuldig gebruik van dramatisch aanzwellende muziek. Dat werkt misschien één keer, maar als we dan vervolgens Bannon gewoon weer zijn verhaal weer zien vertellen weet je als kijker dat het een afleidingsmanoeuvre is.
Voor zover mensen nog niet bekend waren met Bannon, maakt deze documentaire dat nog eens goed duidelijk. Maar voor diegenen die de afgelopen twee jaar het nieuws uit de VS goed hebben gevolgd, is het grotendeels ouwe koek. Verpakt in typische overdaad aan Amerikaanse symboliek levert het een draak van een film op.
American Dharma beleefde eerder dit jaar in Toronto (Canada) zijn Noordamerikaanse première.
Amerikaanse studenten in buitenwijk van Chicago
Dat kan niet gezegd worden van America To Me van Steve James, een documentaire serie over een twaalftal leerlingen van een high school even buiten Chicago. De film volgt hen een jaar lang tijdens sportevenementen, een schoolbal of een poëziewedstrijd. Ze praten openhartig over hun dagelijks bestaan, vriendschappen, vooroordelen, racisme, privileges en hun dromen. Over hoe het beter kan – en moet.
De school is een weerspiegeling van het post-Obama tijdperk: de verhoudingen tussen blank en zwart zijn ongeveer gelijk. Maar ondanks die liberale omgeving groeit de kloof. Dat valt goed te zien tijdens vergaderingen van het schoolbestuur met de ouders, waar laatstgenoemden opkomen voor hun kinderen. Naarmate het klasniveau hoger wordt, neemt het aantal blanke leerlingen toe.
America To Me wordt begin 2019 door de VPRO uitgezonden op NPO2.
Schimmige adoptiewereld
Hoe groot de rol van instituten is in de Amerikaanse samenleving blijkt ook uit Three Identical Strangers van Tim Wardle. Het is het ongelooflijke verhaal van drie jonge mannen, die pas na negentien jaar er achter komen dat zij niet alleen broers zijn, maar ook nog eens een drieling.
Regisseur Wardle slaagt er heel goed in dat gevoel van ongeloof over te brengen door de eerste helft van de documentaire de kijker de ontdekking mee te laten beleven. Door middel van nagespeelde scenes en een verhalende stem op de achtergrond neemt hij je mee terug naar de jaren tachtig. Je loopt mee met Bobby Safran op zijn eerste dag als student aan een hogeschool en ondergaat zijn verwondering en verwarring omdat iedereen hem al schijnt te kennen, maar hem Eddy noemt.
Via opnamen uit die tijd maken we mee hoe de jongens beroemd worden, optreden in de Phil Donahue show, een cameo krijgen in de speelfilm Desperately Seeking Susan en gedrieën een eigen restaurant beginnen.
Vervolgens ontrafelt Wardle een veel donkerder waarheid achter het verhaal van de drieling. De opwekkende toon van de eerste helft van de documentaire slaat om in een onderzoekende, terwijl een moeizame tocht volgt langs de bijna ondoordringbare wereld van adoptiebureaus en mysterieuze medische experimenten. Aan de hand van interviews met de adoptieouders en medisch specialisten ontstaat een veel complexer beeld van de drieling.
Wardle’s documentaire is een coproductie van CNN, het Britse Channel 4 en het Sundance Filmfestival. De film ging eind juni in de VS in première.
De drie documentaires schetsen een verontrustend beeld van de Amerikaanse samenleving op dit moment. Er heerst een groot gevoel van ongelijkheid. Het is te makkelijk om de oorzaak te zoeken in het huidige politieke klimaat.
Onderzoeksjournaliste Barbara Ehrenreich, onlangs in ons land om de Erasmusprijs in ontvangst te nemen voor haar werk, zei in een interview met Het Financieele Dagblad dat ‘het populisme slechts een deel van het verhaal is’.
“Het andere deel is de minachting van de middenklasse voor de witte arbeidersklasse. Het idee dat zij allemaal racistisch tuig zijn, white trash. Kijk naar Hillary Clinton, die tijdens haar campagne voor het presidentschap Trump-stemmers deplorables noemde. Zij kijkt neer op gewone Amerikanen. Ik kom nog genoeg uit een arbeidersfamilie om een deel van de pijn van die minachting te voelen.”
Dat er serieus iets mis is in de maatschappelijk verhoudingen blijkt ook uit een recente column van David Leonhardt, die afsluit met een citaat van een van de meest gerespecteerde leden die het Amerikaanse Hooggerechtshof ooit gekend heeft: “We kunnen democratie hebben, of we kunnen welvaart hebben voor slechts een handjevol mensen, maar we kunnen niet beiden hebben.”