Auteur: Flip Schultz

Digitalisering, energietransitie, klimaatcrisis. Het zijn maar een paar van de veranderingen waar onze samenleving mee worstelt. Hoe pakken wij die uitdagingen aan? Welk instrumentarium gebruiken wij daarvoor? Design Unbound biedt een nieuwe gereedschapskist.

Begin dit jaar stond er op de voorpagina van De Telegraaf een artikel met een suggestieve kop over de gevolgen van het klimaatakkoord voor onze voedselconsumptie. De uitslag van de Twitter-poll die de krant vervolgens publiceerde, liet aan duidelijkheid niets te wensen over. Een ruime meerderheid voelde er niets voor om minder vlees te gaan eten.

Het illustreert de complexiteit van de vraagstukken waar wij als samenleving nu voor staan. Hoe gaan wij met die complexe vraagstukken om? Beschikken wij wel over de juiste middelen om ze aan te pakken?

Het boek Design Unbound. Designing for Emergence in a White Water World reikt een nieuwe gereedschapskist aan voor de complexe uitdagingen waar wij nu voor staan.
Eigenlijk is het niet één boek, maar zijn het vijf boeken (uitgegeven in twee volumes).

Ontwerpen, zonder gebonden te zijn aan conventies of materie, voor nieuwe levensvormen in een snel veranderende wereld. Daar staat de titel van het boek voor, leggen de auteurs uit (White Water is in het Engels een beschrijving voor een wilde rivier met veel stroomversnellingen).

Stammen, Instituten, Markten en Netwerken

Uitgangspunt van Pendleton en Brown is dat wij in de afgelopen decennia dingen anders zijn gaan doen en zien en de wereld dus ook anders ervaren. Anders dan in de afgelopen eeuw(en). Zij verwijzen daarbij naar David Ronfeldt’s standaardwerk over de evolutie van de samenleving Tribes, Institutions, Markets, Networks: A Framwork about Societal Evolution. Kortweg: TIMN.

De tijd waarin wij nu leven, vertoont alle kenmerken van wat Ronfeldt een overgangsperiode noemt met ‘filosofische, ideologische en materiële worstelingen’.
We zien dat terug in de verstoring van de wereldeconomie (het modewoord disruption), in de verstoring van het ecologisch evenwicht en in de toenemende dynamiek van handel, financiën, milieubeleid, protocollen, evenementen en migratie.

Wat, volgens Ronfeldt, nieuw is aan deze tijd, is dat door internet netwerken aan belang hebben gewonnen. Immers, die netwerken zijn niet meer aan fysieke aanwezigheid gebonden, communiceren wereldwijd met andere groepen en individuen en zijn – zoals wij helaas vaak ervaren – lang niet altijd aan regels gebonden.

Pendleton en Brown stellen in hun boek dat als wij in een snel veranderende wereld – waarin netwerken een dominante rol spelen – aan complexe problemen willen werken, wij die wereld rondom ons anders moeten gaan zien.

Ecosystemen

De auteurs pleiten voor een ecologische kijk op het leven en verwijzen daarvoor naar Robert Ulanowicz. Ulanowicz is van huis uit chemicus, maar ontwikkelde een theorie over ecosystemen, die hij vastlegde in het boek A Third Window. Natural Life Beyond Newton and Darwin.
Volgens Ulanowicz vormt de huidige kennis over individuele organismen en soorten geen verklaring voor complex levende systemen.  

Zijn boek vormde met name voor biologen en fysiologen aanleiding om onderzoek te gaan doen naar het functioneren van organismen en dus ook ecosystemen. Zij ontwikkelden een ecologische kijk op de dynamiek van het ecosysteem. De complexe samenhang van energie en materie tussen organismen, hun gemeenschappen en omgeving blijken het systeem niet alleen in leven te houden, maar het ook te laten groeien.

De Darwinistische theorie gaat uit van een langzaam proces dat generaties kan duren, maar heeft geen verklaring voor de impact van onverwachte gebeurtenissen op het systeem. Inmiddels weten wij dat plotselinge gebeurtenissen regelmatig voorkomen en essentieel zijn voor de veerkracht van een ecosysteem. Verstoring of wanorde speelt een waardevolle rol in de evolutie.

Samen met de klassieke natuurkunde is die Darwinistische kijk op het leven bepalend geweest voor de manier waarop wij naar de wereld kijken. In die visie is de wereld een mechanisch systeem, dat bestaat uit elementaire bouwblokken die beantwoorden aan lineaire, deterministische en voorspelbare regels. Een overlevingsstrijd. In het geloof dat er een onuitputbare bron van middelen is, die beschikbaar komt door economische en technologische groei.

Dat werkt niet meer.

Nieuwe communicatiemiddelen bepalen nu ons gedrag. Informatie is niet meer iets dat wij consumeren, maar waarin wij leven. Nieuwe instrumenten (pc’s, smartphones, smartwatches, VR-brillen) geven vorm aan ons materiële welzijn, ons maatschappelijk gedrag en mentale welbevinden.
De grote problemen waar wij voor staan, worden echter alleen maar groter.

Door het raamwerk van Ronfeldt’s TIMN begrijpen wij hoe dat zo is gekomen. Met behulp van een ecologische visie kunnen wij nu werken aan het ontwerp van een ‘nieuwe wereld’.

Ontwerpen

Bij het woord ‘ontwerp’ denken mensen vaak aan iets tastbaars. Een huis, bijvoorbeeld. In ieder geval iets tastbaars, iets met vorm, op een bepaalde schaal en van bepaald materiaal.

Maar veel van de huidige problemen hebben te maken met systemen en modellen die niet fysiek zijn. En het is het ontwerp van de dingen in relatie tot elkaar en hun onderlinge verbanden (de maatschappelijke, mentale en materiële ecologieën waartoe zij behoren), die een object impact geven en die het ontwerp een ander soort dynamiek geven.

Zoals architectuur verbanden aanlegt in het menselijk leven (de ruimte bepaalt wat erin gebeurt), zo leggen niet-materiële ontwerpen ook verbanden aan. Op die manier kunnen wij ook ecosystemen ontwerpen met nieuwe mogelijkheden voor interactie en uitwisseling.

Voor het maken van die ontwerpen, stellen Pendleton en Brown een nieuwe gereedschapskist voor. Negen instrumenten (tools) op het gebied van kennis, vaardigheden en methoden, geschikt voor nieuwe ontstaansvormen.

In het eerste volume (boek 1 en 2) behandelen zij zes van die instrumenten, waarvan de eerste vijf aan de architectuur zijn ontleend. In boek 2 beschrijven zij de eerste nieuwe tool set (Emergence) en de meta-tool ‘ontwerpen voor emergence’.
In het tweede volume (boek 3, 4 en 5) worden de resterende drie beschreven + twee meta-tools.

Design Unbound. Designing for Emergence in a White Water World is geen makkelijk boek. Daar staat tegenover dat je het boek niet in zijn geheel hoeft te lezen – zoals de auteurs ook nadrukkelijk in hun voorwoord stellen. Het is zo samengesteld, dat elk hoofdstuk afzonderlijk gelezen kan worden. Wel geven zij duidelijk aan dat er een aantal sleutelhoofdstukken zijn, die essentieel zijn voor een beter begrip.

‘Emergence’

Het voert te ver om hier alle instrumenten te behandelen. Wel verdient het begrip ‘emergence’ een toelichting. Niet alleen omdat het woord terugkomt in de titel van het boek, maar omdat Pendleton en Brown dat begrip zien als fundament voor het nieuwe ontwerpen.

‘Emergence’ zou je een levensvorm, een beweging kunnen noemen. En het gaat Pendleton en Brown vooral om de bewegingen van onderop.
Het gaat er om, aldus de auteurs, om die bewegingen van onderop te begrijpen. Die bewegingen zien wij overal rondom ons ontstaan: zowel in de natuur als daarbuiten.
En als het een beweging van onderop is, dan kunnen wij er regels voor ontwerpen. Regels die gaan over onderlinge verhoudingen, uitwisseling van informatie tussen de verschillende onderdelen.

Zelf vergelijken Pendleton en Brown het met het ontwerpen van een game, een spel. Een strategisch spel.
Zij verwijzen in dat verband onder meer naar een standaardwerk voor game designers: Rules of Play van Katie Salen en Eric Zimmerman.

‘Wij ontwerpen voor nieuwe levensvormen. Zoals een koraalrif wordt gevormd door het ecosysteem dat wij een rif noemen. Zo wordt een spel gevormd door regels toe te passen.’

Over de auteurs van Design Unbound

Ann M. Pendleton is architect, schrijver en leraar; John Seely Brown stond jarenlang aan het hoofd van Palo Alto Research Center en is medeauteur van The Social Life of Information.